H μέση θερμοκρασία σώματος στον άνθρωπο διατηρείται πρακτικά αμετάβλητη, παρά τις αλλαγές στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, χάρη στην ύπαρξη ενός θαυμαστού μηχανισμού θερμορρύθμισης, με κέντρο τον «βιολογικό θερμοστάτη» στον υποθάλαμο του εγκεφάλου, που συντονίζει την ισορροπία παραγωγής θερμότητας (στο ήπαρ, στους μυς) και αποβολής της (ακτινοβολία από το σώμα, άδηλη αναπνοή, εφίδρωση).
Ποια είναι τα φυσιολογικά επίπεδα θερμοκρασίας;
Οι ανώτερες και κατώτερες ημερήσιες τιμές εξαρτώνται από το σημείο μέτρησής τους και από τη χρονική στιγμή της ημέρας. Έτσι η θερμοκρασία φυσιολογικά κυμαίνεται:
Στο ορθό: από 36,1 °C νωρίς το πρωί – έως 37,4 °C αργά το απόγευμα
Στο στόμα: από 35,9 °C νωρίς το πρωί – έως 37,2 °C αργά το απόγευμα
Στη μασχάλη: από 35,6 °C νωρίς το πρωί – έως 37,0 °C αργά το απόγευμα
Τι είναι ο πυρετός και πώς δημιουργείται;
Ο όρος «πυρετός», που προέρχεται από τη ρίζα πυρ (=φωτιά), σημαίνει την αύξηση της θερμοκρασίας σώματος πάνω από τα φυσιολογικά όρια (πρακτικά στη μασχάλη, πάνω από 37,2 °C στο στόμα και πάνω από 37,4 °C στο ορθό). Αυτή συντελείται μέσω της «ανόδου» του σημείου ρύθμισης (set point) του βιολογικού «θερμοστάτη», από τη δράση ενδογενών ή εξωγενών πυρετογόνων ουσιών, που κινητοποιούν τους μηχανισμούς συντήρησης και παραγωγής θερμότητας (αγγειοσύσπαση, αναστολή εφίδρωσης, ρίγος).
Πότε η αυξημένη θερμοκρασία σώματος είναι πραγματικά πυρετός;
Δεν θα πρέπει να εκλαμβάνουμε ως πυρετό τις καταστάσεις όπου ο βιολογικός θερμοστάτης λειτουργεί μέν καλά, αλλά συμβαίνουν – μικρές συνήθως – αυξήσεις της θερμοκρασίας σώματος (0,3-0,6 °C), που συνδέονται με: λήψη πλούσιου γεύματος (θερμιδογόνος δράση τροφής), λήψη ζεστών ροφημάτων, θερμά λουτρά, φάση του κύκλου από την ωορρηξία ως την έμμηνο ρύση στις γυναίκες, υψηλή θερμοκρασία περιβάλλοντος (όπου η ανεπάρκεια των μηχανισμών αποβολής θερμότητας μπορεί να προκαλέσει έως και θερμοπληξία!)
Ποια είναι τα συνήθη αίτια του πυρετού;
Ο πυρετός, αν και «θορυβώδες» σύμπτωμα, δεν παραπέμπει σε συγκεκριμένη ομάδα νόσων.
Το συχνότερο αίτιο πυρετού είναι οι λοιμώξεις, συνηθέστερα οι κοινές λοιμώξεις (ιογενή νοσήματα, ουρολοιμώξεις, λοιμώξεις αναπνευστικού, χοληφόρων) και σπανιότερες λοιμώδεις νόσοι (μελιταίος πυρετός, ενδοκαρδίτιδα, φυματίωση, AIDS).
Μη λοιμώδη νοσήματα που μπορούν να προκαλέσουν πυρετό είναι:
• οι νόσοι του συνδετικού ιστού (συστηματικές αρθρίτιδες ή αγγειίτιδες),
• νοσήματα του αίματος (π.χ. αιμόλυση)
• κακοήθη νεοπλασματικά νοσήματα (λεμφώματα ή συμπαγείς όγκοι)
• μεταβολικά νοσήματα και ενδοκρινικές παθήσεις (π.χ. θυρεοειδίτιδες)
• φάρμακα ή ουσίες που προκαλούν αντίδραση υπερευαισθησίας.
Πώς βρίσκουμε το ακριβές αίτιο του πυρετού;
Ιδιαίτερη βαρύτητα για τη διάγνωση έχει το λεπτομερές ιστορικό: (α) τα συνοδά συμπτώματα μη ειδικά (ταχυκαρδία, κεφαλαλγία, η κακουχία), ή ειδικά για συγκεκριμένες παθήσεις (π.χ. βήχας + παχύρρευστη σκουρόχρωμη απόχρεμψη = μικροβιακή λοίμωξη αναπνευστικού ή τύπος του εξανθήματος = διάγνωση εξανθηματικής νόσου – ιλαρά, ερυθρά, ανεμοβλογιά κ.λπ.).
(β) οι χαρακτήρες του πυρετού (Δεκατική πυρετική κίνηση ή πυρετός> 38 °C, εισβολή με ρίγος ή χωρίς ρίγος, αυτόματη απυρεξία ή μερική ύφεση στο ίδιο 24ωρο, εφίδρωση).
(γ) λήψη φαρμάκων προ και μετά την έναρξή του (π.χ. αντιπυρετικά, αντιβιοτικά).
(δ) ιδιαίτερες συνήθειες ή ασχολίες (π.χ. έκθεση σε ζώα και προϊόντα τους = μελιταίος πυρετός ή γρίπη πουλερικών), πρόσφατα ταξίδια στο εξωτερικό, μεταδοτικά νοσήματα στην οικογένεια.
Τι θα πρέπει να κάνουμε όταν έχουμε πυρετό;
Είναι καλό από το πρώτο κιόλας 24ωρο να αναφέρουμε την ακριβή συμπτωματολογία μας στο οικογενειακό μας γιατρό, έστω και τηλεφωνικώς. Εάν ο πυρετός αποδοθεί σε κάποια κοινή (π.χ. ιογενή γριπώδη) συνδρομή, ο ιατρός θα συστήσει το πιθανότερο ανάπαυση, καλή ενυδάτωση (άφθονα υγρά) και λήψη κατάλληλων αντιπυρετικών. Εάν ο γιατρός κρίνει πως πρέπει να μας εξετάσει, καλό θα ήταν να μην αναβάλλουμε την επίσκεψη, ώστε με την ανίχνευση ειδικών κλινικών σημείων (π.χ. ακροαστικά ή ψηλαφητικά ευρήματα) ή και τη διενέργεια εργαστηριακών/ απεικονιστικών εξετάσεων να οδηγηθούμε σύντομα στην ακριβή διάγνωση και θεραπεία.
Το να πάρουμε μόνοι μας θεραπείες, εγκυμονεί κινδύνους όπως: (α) προσωρινή συγκάλυψη συμπτωμάτων με πιθανή επιδείνωση της υποκείμενης νόσου (σημειώνεται ότι τα αντιβιοτικά δεν θα πρέπει να λαμβάνονται ως αντιπυρετικά, και τα αντιπυρετικά μόνο έπειτα από τακτική θερμομέτρηση), (β) ασυμβατότητα με άλλα λαμβανόμενα φάρμακα = πιθανότερες παρενέργειες, (γ) αδικαιολόγητη έκθεσή μας σε αντιβιοτικά = ανάδυση ανθεκτικών μικροβίων.
Επίσης θα πρέπει να αποφεύγεται η διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων «στα τυφλά», χωρίς καθοδήγηση γιατί, αν δεν εκτελεστούν με προγραμματισμό ή δεν ερμηνευθούν σωστά, περισσότερη ανησυχία επιφέρουν παρά ουσιαστική βοήθεια.
Κι αν ο πυρετός επιμένει; Μήπως είναι κάτι πιο σοβαρό;
Σημείο – κλειδί στην αναγκαιότητα ανίχνευσης σπάνιων λοιμωδών ή άλλων συστηματικών νοσημάτων είναι η διάρκεια της νόσου και η ανταπόκριση στη χορηγηθείσα αγωγή.
Έτσι, ο πυρετός που διαρκεί π.χ. πάνω από μια εβδομάδα ή που δεν ανταποκρίνεται στην αρχική (εμπειρική ή αιτιολογική) αντιβιοθεραπεία, σπάνια θα πρέπει να αποδοθεί σε ιογενή ή κοινή μικροβιακή λοιμώδη συνδρομή. Θα πρέπει τότε, και μόνο τότε, να αναζητηθεί άλλο αίτιο (π.χ. ανοσοκαταστολή, απόστημα, συστηματική λοίμωξη -τυφοειδής πυρετός, βρουκέλλωση, φυματίωση- ή νεοπλασματικά νοσήματα).
Σημειώνεται πως ακόμη και σήμερα με την πληθώρα των διαγνωστικών εργαλείων, υπάρχει ένα ποσοστό ασθενών με «πυρετό αγνώστου αιτιολογίας» που είτε θα δώσουν περισσότερα διαγνωστικά σημεία στην πορεία παρακολούθησής τους είτε θα υφεθεί ο πυρετός τους χωρίς τελική διάγνωση.
Τελικά ο πυρετός είναι χρήσιμος; Είναι σύμμαχος ή εχθρός μας;
Με βάση τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, φαίνεται παράδοξο το να διατηρηθεί ο πυρετός χωρίς να έχει πρακτική σημασία και να επιδρά ευεργετικά στην άμυνά του. Ωστόσο, δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να βρούμε τις αποδείξεις γι’ αυτή την υπόθεση.
Οι βλαπτικές συνέπειες του πυρετού στον οργανισμό, από την άλλη, αν μείνει ανεξέλεγκτος, είναι ότι αυξάνει το βασικό μεταβολισμό και το καρδιακό έργο και, σε ακραίες συνθήκες, μπορεί να οδηγήσει σε ισχαιμία μυοκαρδίου, καρδιακή ανεπάρκεια shock ή βλάβη σε άλλα ζωτικά όργανα.
Μάλλον ο πυρετός λογίζεται ως ένα χρήσιμο σύμπτωμα συναγερμού που οδηγεί στη λήψη μέτρων αποκατάστασης της υγείας μας, ή αλλιώς σαν ένας πιστός μας φύλακας που θα πρέπει μόνο να φυλαχτούμε λίγο από τα κοφτερά του δόντια!
Κωνσταντίνος Χαλκιάς, παθολόγος, Διευθυντής Παθολογικής Κλινικής στην Αθηναϊκή Κλινική.
